Herkent u het volgende?
Uw medewerker heeft een ingrijpende verlieservaring gehad. Is een tijdje niet gaan werken, maar wil de draad weer proberen op te pakken. Komt weer naar het werk en zit tegelijkertijd nog midden in het rouwproces.
Wat is belangrijk te weten voor een leidinggevende? Waar kun je extra op letten in het contact met medewerkers die na ingrijpende verlieservaringen weer aan het werk gaan? Wat kun je betekenen voor je collega’s ? Eerst een korte uitleg: over rouwen, over rouwprocessen, over rouwklachten en signalen,
Vele soorten verlieservaringen
Bij verlieservaringen wordt vaak als eerste gedacht aan het verlies van een dierbare. Het rouwproces waar je dan mee je te maken krijgt, zie je ook terug bij andere verlieservaringen. Er zijn vele soorten verlieservaringen, ik noem er een paar. Bijvoorbeeld het verlies van:
- je gezondheid
- je gezin, het contact met je kinderen (echtscheiding)
- je vertrouwde werkplek (reorganisatie)
- je baan
- je kinderwens (ongewenst kinderloos blijven)
Rouwprocessen verlopen grillig en autonoom. Je hebt er weinig invloed op, het klopt bij je aan de deur zodra de tijd rijp is om ‘te rouwen’. Of het nou uitkomt of niet, het kan je aardig overweldigen.
Duaal Proces Model
Tegenwoordig weten we dat rouwprocessen niet meer in fasen verlopen en in een bepaalde volgorde. Het duaal procesmodel (Stroebe & Schut) vertelt ons over de slingerbeweging die je maakt als je rouwt. Je slingert tussen het verleden en de toekomst in. Zie ook link onderaan de pagina.
Hoe iemand deze bewegingen tussen de verlieskant (stilstaan bij het verlies) en de herstelkant (stilstaan bij hoe nu verder) is heel verschillend. Elk mens is uniek, zo ook het rouwproces.
Zo kan het zijn dat je maanden aan de verlieskant vertoeft en dan weer een paar weken aan de herstelkant. Of andersom. Vaak slinger je – zeker in het begin van een rouwproces – zomaar dagelijks heen en weer.
Hoe mensen rouwen heeft sterk te maken met wat je hebt aangetroffen en geleerd in je gezin van herkomst, je familie, je cultuur en over hoe je met verlies om kunt gaan.
Als je van jongs af aan geleerd hebt om met verlies en tegenslag om te gaan en het vertrouwen hebt dat je er na een moeilijke periode weer bovenop komt, dan heb je – wanneer je later in je leven te maken krijgt met verlies – een gevulde gereedschapskist om hiermee om te gaan. Het blijft verdrietig wat je overkomen is, je hebt ook de fysieke en mentale rouwklachten, maar je kunt het verlies dan beter opnemen in je levensverhaal. En mogen de rouwreacties er zijn.
Wanneer je dit niet geleerd hebt en bijvoorbeeld in een familie opgroeit waarbij het niet de gewoonte is om je gevoelens te uiten en te vermijden om bij emoties stil te staan – door gewoon ‘alsmaar door te gaan’ en jezelf af te leiden, dan kan het een hele grote klus worden om later in het leven met ingrijpende verliezen om te gaan. Daarnaast worden oude verliezen- waar niet om gerouwd is – als het ware ‘wakker geschud’ en weer ‘aangeraakt’. Dit kan erg verwarrend zijn, want een ogenschijnlijk klein verlies, kan dan heftige reacties oproepen. Zo heftig dat je het zelf niet meer begrijpt waarom je zo van slag bent.
Zomaar twee voorbeelden uit de praktijk. Maar voor de leidinggevende of collega’s is het niet altijd zo doorzichtig en gemakkelijk te begrijpen. Waar de ene werknemer na verloop van tijd het werk weer oppakt, is de andere werknemer misschien heel lang uit de roulatie.
Verbinding
Voor leidinggevenden is het van belang om de rust te bewaren en in verbinding te blijven met de medewerker. Betrokken te blijven in het rouwproces. Veel medewerkers geven aan dat het oppakken van het werk makkelijker is wanneer de werkgever, de leidinggevenden en de collega’s betrokken zijn, een luisterend oor bieden en tot steun en troost zijn. Daarbij ruimte latend en begrip tonend voor het tempo en de opbouw van de re-integratie.
Wanneer de leidinggevende vertrouwen uitstraalt dat er betere tijden aankomen, dat je er niet alleen voor staat en dat hij/zij er voor zorgt dat bepaalde zekerheden niet wegvallen geeft dit veel rust bij mensen in rouwprocessen. Het betekent ook dat een leidinggevende – wanneer een medewerker nog niet aan het werk is – regelmatig contact zoekt. Het is essentieel dat medewerkers voelen dat ze nog steeds bij het bedrijf horen, erbij horen, ook al zijn ze tijdelijk niet op het werk.
Sommige medewerkers willen weer snel aan het werk na een verlieservaring. Dat is prima, maar ook dan is het van belang om in verbinding te blijven en regelmatig tijd en ruimte in te bouwen voor een gesprek. Niet iedereen kan meteen aan een rouwproces beginnen, soms is het gewoon te moeilijk en lijkt de afleiding van het werk de enige optie om het hoofd boven water te houden. Dan kan het zomaar zijn dat jaren later het rouwproces zich alsnog aandient in de vorm van bijvoorbeeld een burn-out. En wordt dan nog de link gelegd met het eerdere verlies?
De medewerker met een verlieservaring zit in een transitie proces en wil ergens vandaan en ergens naar toe bewegen. Door de medewerker hierin bij te staan is het belangrijk dat je als leidinggevende, als collega aanwezig en betrouwbaar bent, dat je erkent, luistert. Openstaat voor het verhaal en de context, keer op keer. Het verhaal moet verteld worden…. Ook al heb je het al zo vaak gehoord. Het vraagt van je dat je je eigen geraaktheid kent, verbonden bent met je eigen levensverhaal met hindernissen en verliezen.
Het vraagt om een empathische houding, een sfeer van veiligheid. Ook verduren van het verliesverhaal van de ander. Het vraagt om troost geven en ondersteuning. Om afstemming en meebewegen. Om begrip en ruimte geven.
Rouwklachten
Rouw uit zich in vele vormen en vindt plaats op alle fronten. Niet altijd wordt de link met rouw gelegd, zeker niet wanneer na jaren allerlei fysieke klachten optreden. Hieronder een opsomming van klachten die ik heb waargenomen en gehoord van cliënten uit mijn praktijk. Soms zelfs jaren nadat ingrijpende verlieservaringen hadden plaatsgevonden.
Normale rouw zie je terug in het zoeken naar een eigen manier waarop je rouwt. Ook zie je het terug op de volgende ‘lagen’:
- in gedachten (hoe heeft het zo kunnen gebeuren)
- in gevoelens (verdriet, pijn, boosheid, angst, verwarring)
- in je lijf (vermoeidheid, concentratieverlies, spierpijn, letterlijk hartpijn)
- in de waarneming (zoveel lijkt hetzelfde maar is toch anders)
- op identiteitsniveau (wie ben ik zonder jou, zonder werk, zonder goede gezondheid?)
Als er sprake is van een vastgelopen rouwproces, een blokkade in de rouw of juist het willen van vermijden van rouw zie je vaak de volgende rouwreacties:
- gevoelens achter een masker verstoppen
- van binnen op slot gaan
- vooral in het hoofd zitten
- anderen niet willen belasten met de eigen gevoelens
- een muur om zich heen bouwen
- zichzelf afleiden van de gevoelens door bezig te blijven en alsmaar door te gaan
- de gevoelens dempen of verdoven met drank, drugs, medicatie
Rouwen in Corona tijd: extra moeilijk
Het is een hele klus om te rouwen in deze tijd van afzondering, eenzaamheid, isolatie en 1,5 m afstand maatschappij. Het niet hebben kunnen nemen van afscheid van een dierbare verstoort het rouwproces. Een proces dat begint met afscheid nemen…… En hoe kun je herstelgericht rouwen in coronatijd, zonder afleiding, zonder troostende aanrakingen. Je verkeert in het kleine kringetje van de familie, je komt niet los van het verdriet. Denk ook aan het ontbreken van sport, sociale contacten en deelnemen aan afleidende activiteiten ( bioscoop – vakantie – feestje).
Het ervaren dat de wereld doorgaat en je aanmoedigt om weer deel te nemen aan het leven is nu ook lastiger nu de wereld ‘stiller is dan ooit’.
Voorspellingen
In de Correspondent zag ik in een artikel van Lisanne van Sadelhoff met daarin een verwijzing naar een onderzoek van Maarten Eisma (rijksuniversiteit Groningen). Samen met twee collega’s heeft hij geprobeerd te voorspellen hoe rouw zich in coronatijd voltrekt. Zie link onderaan de pagina voor het volledige stuk.
Korte samenvatting : de gevolgen van de Covid-19 pandemie zijn onmiskenbaar ernstig.
- Het aantal slachtoffers zal wereldwijd de aantallen bij de meest dodelijke natuurrampen in de recente geschiedenis overtreffen (Tsunami in Oost – Azië)
- Het pandemie- en overheidsbeleid kan extra stressfactoren opleveren zoals sociaal isolement, verlies van banen, risico op virale infectie, ernstige ziekte, quarantaine en opname op de IC.
- Een verhoging van psychiatrische klachten, waaronder angst en depressie.
- Ernstige invaliderende en langdurige rouwreacties, gecompliceerd verdriet of langdurig verdriet, verstoord verdriet
- Een toename van langdurige rouwstoornissen is te verwachten (PGD’s) door de omstandigheden van overlijden, de onverwachte dood, het ontbreken van rouwrituelen.
- Conclusie: de verwachting dat een groot probleem voor de volksgezondheid zich zal aandienen – wereldwijd. We zullen moeten anticiperen op de verhoogde behoefte aan effectieve PGD behandelingen.
Terug naar de werkvloer
Voor de werkvloer betekent dit dat psychologische interventie voor verdriet bij volwassenen hard nodig is. Het blijkt ook effectief te zijn bij het verminderen van verdriet bij nabestaanden. Het heeft zowel een onmiddellijk als langdurige effect op verdriet. Ook daar zijn onderzoeken naar gedaan. Voor wie interesse heeft, zie link naar onderzoek onderaan deze pagina.
In mijn praktijk heb ik menig traject kunnen doorlopen met medewerkers van grote bedrijven. De resultaten zijn positief. Het doorlopen van een rouwtraject zorgt ervoor dat vastgelopen en/of complexe rouwprocessen met niet genomen rouw uit het verleden alsnog kunnen worden doorlopen. Het onderzoeken van de verlieservaringen en wat het betekend heeft voor het leven, zorgt ervoor dat deze verlieservaringen alsnog opgenomen kunnen worden in het levensverhaal. Er vindt een ‘verlaat’ rouwproces plaats. Rouw- en verliestrajecten helpen de medewerker om te herstellen en om werk & privé leven meer in balans te krijgen. Door zelfkennis te ontwikkelen wordt de persoonlijke visie op leven en werken aangescherpt en het vermogen tot zelfzorg vergroot. Zin- en betekenisgeving na verlies spelen een grote rol in deze trajecten. Mede door zicht krijgen op persoonlijke triggers zullen de klachten sterk verminderen en zal er meer rust ontstaan.
Bronnen:
Artikel van Lisanne Sadelhoff : https://decorrespondent.nl/11251/probeer-maar-eens-te-rouwen-op-anderhalve-meter/17739350013462-fa520e44
Onderzoek Maarten Eisma Prolonged grief disorder following the Coronavirus (COVID-19) pandemice.a. : https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0165178120309847
Psychological interventions for grief in adults: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0165032718330763
Het duaal procesmodel (Stroebe & Schut): file:///C:/Users/Sandra/Downloads/465-1541-1-PB.pdf
